Digitale galerij
Zelfportret met twee cirkels, ca. 1665-1669
Rembrandt maakte vele zelfportretten tijdens zijn carrière. Dit werk valt op omdat hij zichzelf ongenadig eerlijk vastlegt als een door het leven getekend mens: groeven rond zijn wenkbrauwen en afhangende wangen.
Dit mysterieuze werk hangt normaal gesproken in Kenwood House, een klein museum in Londen. We zien de meester zelf, op een niet gesigneerd portret, in de laatste fase van zijn op de proef gesteld leven. Achter de schilder zelf zijn cirkels te zien waarvan kunsthistorici nog steeds niet zeker weten wat Rembrandt ermee heeft bedoeld. Opvallend is dat de hand met de penselen buitengewoon vaag is weergegeven. Het lijkt wel of Rembrandt ons als beschouwer ook hier een rol gaf, alsof wij als kijkers het schilderij zelf mogen afmaken in ons hoofd.
Tachtig zelfportretten
Rembrandt heeft gedurende zijn carrière ongeveer tachtig zelfportretten gemaakt. In zijn vroege periode zien we hem als een kunstenaar die bruist van energie, we zien hem bijvoorbeeld gekke bekken trekken. In zijn twintiger en dertiger jaren, toen hij inmiddels een succesvol schilder was, zette hij zichzelf vooral neer als een serieus kunstenaar met verwijzingen naar de grote kunstenaars uit het verleden. Op de ongeveer vijftien zelfportretten die hij in de laatste periode van zijn leven maakte, zien we hem vooral als iemand die zich op innerlijke zaken richtte, vaak op een confronterende manier.
Wanneer is het af?
In het Zelfportret met twee cirkels (ca. 1665-1669) is duidelijk te zien dat Rembrandt een pennetje heeft gebruikt om mee te krassen in de verf. De linker wenkbrauw met de rimpel is van dichtbij onherkenbaar, pas vanaf een afstand wordt duidelijk wat het voorstelt. Critici in Rembrandts tijd klaagden erover dat het werk van Rembrandt niet af was. Maar Rembrandt bepaalde zelf wanneer een werk af was en liet veel aan de beschouwer over. Daarom oogt het zelfportret in onze ogen nog steeds modern, een impressionist avant la lettre.
Hand met kwasten
Je ziet het pas als je erop gewezen wordt, maar de hand waarmee Rembrandt zijn kwasten vasthoudt, is helemaal geen hand. Die creëren wij in ons hoofd.
Zelfportret Als De Apostel Paulus
Je ziet het pas als je erop gewezen wordt, maar de hand waarmee Rembrandt zijn kwasten vasthoudt, is helemaal geen hand. Die creëren wij in ons hoofd.Mysterieus
Zijn muts en kapsel lijken in een paar snelle verfsteken te zijn neergezet. De kleding is geschilderd in een stijl die we pas veel later impressionistisch zijn gaan noemen. De hand waarin hij zijn kwasten vasthoudt, is uiterst vaag weergegeven. Er wordt veel aan de verbeelding overgelaten. Ook over de cirkels op de achtergrond raken de kunsthistorici tot de dag van vandaag niet uitgepraat. Laat Rembrandt hier de vaardigheid zien om een perfecte cirkel uit de hand weer te geven als ultiem bewijs van zijn talent? Of is het de karakteristieke handtekening van de kunstenaar?
Zelfportretten als handelswaar
De zelfportretten van Rembrandt waren goede handelswaar. Wat ook zal hebben meegespeeld bij het maken van deze schilderijen, was een zoektocht naar zichzelf. Vaak is gezegd dat men in de 19e eeuw bezig ging met psychologisch kwesties. Maar Rembrandt had ook al een bijzondere fascinatie voor het uidrukken van zielenroerselen. In zijn late zelfportretten zien wij een in zichzelf gekeerde man. Daarom worden wij nog steeds zo geraakt door deze zelfportretten: ze stralen een diepgaande menselijkheid uit.
Rembrandt maakte ongeveer tachtig zelfportretten, vooral omdat er grote vraag naar was. Goede handelswaar dus
Hangende wangen
Op zijn late zelfportretten laat hij zichzelf afwisselend zien als sjofele kunstenaar en welgesteld koopman. Nooit deed hij zijn best om zichzelf mooier te maken dan hij was. Integendeel: onregelmatig afhangende wangen en groeven rondom zijn wenkbrauwen laten een man zien die zwaar op de proef gesteld is door het leven. Vooral op zijn laatste zelfportretten zien we een broze man met een huid die deegachtig oogt. De technieken die hij daarbij gebruikt, zijn ongeëvenaard en fris. Met een enorme vindingrijkheid weet hij steeds weer zijn diepe emotionele inzicht op een treffende manier weer te geven.
Over het schilderij
Zelfportret met twee cirkels (ca. 1665-69)
Canvas, 114.3 x 94 cm
Kenwood, London, Iveagh Bequest